وظایف، دستاوردها و برنامه های موسسه تحقیقات خاک و آب

پایگاه خبری DA1news: از ادغام  موسسه خاکشناسی و حاصلخیزی خاک در سال 1345 که در سالهای بعد به موسسه تحقیقات خاک و آب کشور تشکیل شد.

به گزارش پایگاه خبری DA1news به نقل از روابط عمومی موسسه تحقیقات خاک و آب کشور، به منظور توسعه، اصلاح و ساماندهی امور آبیاری در کشور بنگاه مستقل آبیاری در سال 1324 آغاز به فعالیت نمود. مطالعه احداث چندین سد بزرگ در کشور در آن دوره و لزوم بررسی و تعیین خصوصیات خاک مناطق پایین دست وزارت کشاورزی وقت را بر آن داشت تا با همکاری متخصصین اعزامی فائو نسبت به ایجاد اکیپ های خاکشناسی اقدام نماید. اولین گروه های خاکشناسی در سال 1331 تشکیل شدند و در قالب واحدی بنام موسسه خاکشناسی ساماندهی شدند. هدف از فعالیت موسسه خاکشناسی مطالعه خاکها از نظر قابلیت آبیاری و تهیه نقشه های خاک بود. در سال 1339 به منظور بررسی اثر کودهای شیمیایی بر عملکرد محصولات زراعی اداره کل حاصلخیزی خاک تشکیل شد. از ادغام دو نهاد اخیر در سال 1345 موسسه خاکشناسی و حاصلخیزی خاک ایجاد شد که در سالهای بعد به موسسه تحقیقات خاک و آب کشور تغییر نام داد.

 

شرح وظایف موسسه تحقیقات خاک و آب کشور

موسسه تحقیقات خاک و آب کشور در طی هفت دهه فعالیت خود شرح وظابف متنوعی را بر عهده گرفته است. برخی از مهمترین این شرح وظایف عبارتند از:

• مطالعه خاکهای کشور، تهیه نقشه و تعيين پراکنش جغرافيائی آنها و ارزیابی اراضی برای انواع کاربریها
• تعیین شاخص بهره وری خاک و سرزمین و ارزش اقتصادی خاک
• شناخت وضعیت و مدیریت حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاهان
• شناسایی و معرفی روش ها و مواد مناسب برای حفظ و ارتقای مواد آلی خاک ها
• شناخت مواد آلاینده خاک و آب و معرفی روش های مناسب برای رفع آلودگی خاک و آب
• شناخت روابط آب، خاک و گیاه، نیاز آبی و آب مصرفی گیاهان الگوی کشت
• شناسایی عوامل مؤثر در مدیریت مصرف آب در مزرعه و ارایه راهکارهای ارتقای کارایی و بهره وری آب
• اصلاح اراضی، بهسازی و مدیریت خاک های شور و سدیمی
• مطالعه و تحقیق در مورد توان زیستی خاکها، کودهای زیستی و پایش و حفاظت از ذخایر ژنتیک خاک
• پایش و ارزیابی کیفیت و سلامت خاک، گیاه و محصولات زراعی و باغی کشور
• ایجاد، توسعه و به هنگام سازی پایگاه ملی منابع خاک کشور
• برآورد نیاز کودهای شیمیایی، آلی و زیستی اراضی زراعی و باغی کشور
• ثبت، پایش وکنترل کیفی نهاده های کودی

 

5- قانون حفاظت از خاک

یکی از کاستی های نظام قانونگذاری در حوزه حفاظت از منابع تولید کشور، نبود قانون در حوزه خاک بود. اهمیت فوق العاده خاک در امنیت غذایی کشور موجب شد تا از ابتدای دهه 1380 تهیه لایحه قانون جامع خاک در دستور کار قرار گیرد. در سال 1388 قانون جامع خاک تهیه و به مجلس شورای اسلامی ارسال گردید. این لایحه در سال 1394 با انجام اصلاحاتی مجددا به مجلس شورای اسلامی تقدیم و پس از بحث و تبادل نظر در کمیسیون های مربوطه در سال 1397 مورد تصویب قرار گرفت و نهایتا پس از انجام اصلاحات مدنظر شورای محترم نگهبان تصویب و در 22/3/1398 توسط ریاست محترم جمهوری اسلامی ایران ابلاغ گردید. این قانون مشتمل بر 26 ماده و 14 تبصره بوده و بستری قانونی برای حفاطت از منابع خاک کشور را فراهم ساخته است. در این قانون به تهیه خط و مشی های مدیریت، حفاظت و بهره برداری خاک کشور، محاسبه ارزش اقتصادی خاک، تهیه نقشه های خاک کشور، پایش کمی و کیفی خاک های کشور، تهیه استاندارد انواع کودها، سموم و آفت کش ها، ساماندهی نظام کود کشور و شناسایی تخریب کنندگان خاک و برخورد قانونمند با آنها و مسائل مربوط به تولید محتواهای آموزشی پرداخته شده است.

 

وظایف مهم حاکمیتی موسسه تحقیقات خاک و آب کدامند؟

هم اکنون علاوه بر شرح وظایف پژوهشی، موسسه تحقیقات خاک و آب کشور دارای چندین وظیفه حاکمیتی ملی به شرح زیر می باشد:

الف- ثبت و کنترل کیفی مواد کودی: از سال 1394 و با ابلاغ وزیر محترم جهاد کشاورزی، این موسسه در راستای ساماندهی به کیفیت انواع کودهای تولیدی و وارداتی مسئولیت ثبت و پایش کیفی انواع کودها در بازار را بر عهده گرفته است. در این راستا مدیریت ثبت و کنترل کیفی مواد کودی در ستاد موسسه و 31 کارگروه کنترل و بازرسی از مراکز تولید، نگهداری و توزیع مواد کودی در استانها ایجاد شد. در حال حاضر عرضه هر گونه کود فاقد شماره ثبت مواد کودی در کشور مصداق کالای قاچاق بوده و با گزارش موضوع از سوی این موسسه و یا سازمانهای جهاد کساورزی استانها از سوی سازمان تعزیرات حکومتی برخورد قانونی انجام می­شود. در نتیجه فعالیت این موسسه تاکنون 108 شرکت فعال در زمینه تولید، واردات و عرضه مواد کودی شناسایی و ساماندهی شده و قریب 17000 برند- فرمول ماده کودی ثبت و بیش از 12500 برند- فرمول مورد پایش و کنترل کیفی قرار گرفته است.

ب- برآورد کود مورد نیاز کشور: به منظور کمک به برنامه ریزی تامین انواع کود در کشور، موسسه تحقیقات خاک و آب هر ساله با استفاده از داده های بانک های اطلاعاتی مختلف در موسسه تحقیقات خاک و آب نسبت به برآورد کود مورد نیاز کشور اقدام می نماید. بر اساس برآوردهای اخیر کشور به سالانه حدود 8/4 میلیون تن کود نیاز دارد. دراین بین سهم کودهای نیتروژنی 9/2 میلیون تن، کودهای فسفری 5/1 میلیون تن، کودهای پتاسیمی 420 هزار تن، سایر کودهای کم مصرف و ثانویه 215 هزار تن و کودهای زیستی و آلی 5/1 میلیون تن می باشد.

ج- تعیین قابلیت کشاورزی اراضی: موسسه تحقیقات خاک و آب بر اساس قانون حفظ کاربری اراضی زراعی و باغی و نیز بخشنامه های سازمان امور اراضی مسئولیت تعیین قابلیت کشاورزی اراضی را بر عهده دارد. بر این اساس اراضی کشور در شش کلاس طبقه بندی می­شوند که قانونا در حال حاضر هرگونه تغییر کاربری در کلاس 1 و 2 ممنوع است. با اینحال و با توجه به اینکه از کل 5/18 میلیون اراضی کشور این دو کلاس فوق مساحتی در حدود 4 میلیون هکتار (27 درصد) را در بر می­گیرند و عمده تولیدات کشاورزی کشور در کلاس 3 و 4 اراضی انجام می­شود، این موسسه پیشنهاد نموده است برای حفظ خاکهای کشور اراضی کلاس 3 و 4 (حدود 45 درصد اراضی کشاورزی) نیز از تغییر کاربری (بویژه در حوزه ساخت مسکن) مصون بمانند.

د- تعیین نیاز آبی محصولات زراعی و باغی در کشور: به منظور برنامه ریزی و مدیریت مصرف آب کشاورزی در کشور، تعیین آب مورد نیاز گیاهان زراعی و باغی در کشور از مولفه های اساسی محسوب می­شود. مقدار آب آبیاری گیاهان در الگو یا ترکیب کشت در برنامه ریزی کلان و توزیع مناسب آب اهمیت بالایی دارد. بویژه در سالهای اخیر و با کاهش میزان بارش ها در کشور و افزایش مصرف آب در بخش های شهری و صنعتی، مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی حساسیتی دو چندان یافته است. در راستای الزامات قانونی بویژه قانون برنامه پنجم و قانون افزایش بهره وری، وزارت نیرو مکلف است نسبت به اصلاح تخصیص ها و پروانه های موجود چاه های آب و نیز تحویل حجمی آب به بخش کشاورزیاست. از دیگر سو وزارت جهاد کشاورزی مکلف به تعیین الگوی کشت در کشور و مدیریت الگوی مصرف آب در این الگو اقدام نماید. سامانه نیاز آبی گیاهان زراعی و باغی که در سال 1400 در موسسه تحقیقات خاک و آب توسعه یافته و در سال 1401 رونمایی شده است، حاصل تجربه 60 ساله این موسسه و تجمیع بانک های اطلاعاتی منحصر بفردی است که قادر است مقادیر و تغییرات نیاز آبی محصولات مختلف (172 محصول زراعی و 59 محصول باغی) را در شرایط تغییر اقلیم و در الگوی کشت تعیین و بصورت برخط ارائه نماید.

 

7- دستاوردهای مهم موسسه تحقیقات خاک و آب

نقش آفرینی موسسه تحقیقات خاک آب در عرصه کشاورزی کشور در هفت دهه گذشته از تهیه نقشه های خاک کشور (از دهه 1330) آغاز شده و تا تهیه لایه های مهم مربوط به تدوین الگوی کشت (در سال اخیر) ادامه دارد.

• تهیه سامانه نیاز آبی گیاهان زراعی و باغی کشور
• تهیه سامانه ملی تناسب اراضی
• نقش فعال در تدوین الگوی کشت کشور
• پایش خاکهای کشاورزی
• نقشه شوری خاک­های کشاورزی
• نقشه خرد اقلیم کشاورزی ایران
• راه اندازی نظام نسخه نویسی کود در کشور
• بررسی سلامت گندم و برنج تولیدی کشور
• تدوین دستورالعمل های تولید محصول سالم

 

 اثر بخشی اقتصادی موسسه تحقیقات خاک و آب چیست؟

فعالیت های موسسه تحقیقات خاک و آب در مسیر شناسایی و مدیریت منابع خاک و آب کشور بر پایه دانش بنیانی و بهره وری استوار است. استفاده از آخرین تجربیات داخلی و خارجی به منظور مدیریت تغذیه گیاهان زراعی و باغی در پایلوت های مدیریت تلفیقی تغذیه گیاه نشان داده است افزایش 20 درصد عملکرد محصولات براحتی قابل دستیابی است. موسسه تحقیقات خاک و آب نقش فعالی در طرح جهش تولید دیمزارهای کشور داشته است. جمع بندی نتایج حاصل از این طرح نشان داده است بذرمال گندم در کشت های دیم با کودهای با فرمولاسیون مناسب توانسته است عملکرد گندم دیم را تا 150 کیلوگرم در هکتار افزایش دهد. طراحی فرمولاسیون، ثبت و کنترل کیفی کودهای مناسب برای این طرح در ستاد موسسه تحقیقات خاک و آب انجام و سپس با همکاری محققان استانی پیاده سازی و اجرا شده است. تولید تمامی کودها برای انجام این طرح توسط شرکت های دانش بنیان بخش خصوصی انجام شده است. نتایج این طرح نوید بخش افزایش 400 تا 500 هزار تنی تولید گندم کشور در دیمزارها خواهد بود.

پایلوت های مدیریت تغذیه در سایر محصولات زراعی مانند گندم آبی، کلزا و زیتون نشان داده است افزایش عملکرد تا 20 درصد نوید بخش افزایش بهره وری در بخش کشاورزی و تولید غذا در کشور است که یکی از اصول دستیابی به امنیت غذایی است. از دیگر سو تدوین و پیاده سازی الگوی کشت می تواند بهره وری آب و خاک را در کشور افزایش دهد. در این راستا کشور نیازمند تصمیمات سخت در حوزه اجرای الگوی کشت و مدیریت مصرف منابع آب و خاک است. موسسه تحقیقات خاک و آب کشور در سال اخیر با تهیه و در اختیار قرار دادن سامانه ملی تناسب اراضی و سامانه نیاز آبی دو لایه مهم الگوی کشت را در اختیار سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی قرار داده است. اجرای برنامه الگوی کشت در افق 5 ساله می­تواند منجر به افزایش 15 درصدی در کل تولیدات زراعی و باغی و 18 درصد کاهش در مصرف آب کشاورزی (سالی 3 میلیارد متر مکعب) خواهد شد.

 

موسسه تحقیقات خاک و آب در زمینه امنیت غذایی و پایش سلامت محصولات کشاورزی چه اقداماتی در دست اجرا دارد؟

سلامت غذا يكي از مؤلفه هاي اصلي در امنيت غذايي است و بخش كشاورزي بعنوان متولي اصلي توليد غدا خود را موظف به دستيابي به توانمندي لازم در برقراري امنيت غذايي مي داند. موسسه تحقيقات خاك و آب کشور در چند سال اخير جهت ارائه تصويري روشن از وضعيت فلزات سنگين و نيترات در محصولات كشاورزي مهم و استراتژيك ( گندم، برنج، سيب زميني و …) و آدرس دهي صحيح و رفع مشكلات احتمالي اقدام به پايش سلامت اين محصولات نموده است. بررسي هاي این موسسه نشان مي دهد غلظت اين آلاينده ها در مقایسه با ساير كشورها حتي كشورهای توسعه يافته در سطح مطلوب تري قرار داشته و آلودگي محصولات كشاورزي به هيچ وجه در سطح وسيع مطرح نمي باشد.

 

10- برنامه های آتی موسسه تحقیقات خاک و آب را بطور اختصار بیان نمایید.

موسسه تحقیقات خاک و آب از زمان تاسیس خود مسیری تکاملی را در برنامه محوری فعالیت ها طی کرده است. از دهه 30 شمسی با ایجاد گروه های خاکشناسی و نیز گروه های تغذیه گیاهی، تهیه نقشه های خاک استانها و نیز پاسخ گیاهان زراعی و باغی به انواع کودها مطالعه شده است. در نگاه کلی موسسه تحقیقات خاک و آب کشور در طی 7 دهه فعالیت خود چهار دوره از راهبردها را در دستور کار خود داشته است.

دوره زمانی	مسایل و چالش ها	رویکرد- راهبرد	بروندادهای شاخص
1340-1331	بالا آمدن آبهای زیر زمینی باتلاقی شدن اراضی و شوری خاک پس از احداث سدها، نامشخص بودن بنیه حاصلخیزی خاکها	شناسایی خاکهای کشور و تهیه نقشه های خاک با مقیاس اجمالی آغاز آزمایشات کودی در کشور، شروع آزمایشات مربوط به آبیاری قطره ای	تهیه نقشه خاک کشور
1360-1341	خرده مالکی، فرسایش، زهکشی، نیاز به معرفی ارقام پرمحصول، محدودیت منابع آب	شناسایی منابع خاک کشور با مقیاس نیمه تفصیلی، شناساسی توان حاصلخیزی خاک، ارزیابی اراضی و فرسایش و حفاظت خاک	انتشار اولین کتاب خاک های ایران، اولین راهنمای توصیه کودی در کشور، توسعه و ترویج روشهای آبیاری قطره ای
1380-1360	شناخت ناکافی از توان منابع اراضی برای تولید، لزوم تعیین مولفه های مدیریت آبیاری، نیاز به مطالعات زیستی خاک، چالش های مربوط به خودکفایی، شور شدن اراضی	مطالعات آب، خاک و تناسب اراضی؛ انجام مطالعات شورورزی، شروع مطالعات بیولوژی خاک	تهیه اولین نقشه منابع و قابلیت اراضی کشور، تهیه اولین کتاب نیاز آبی محصولات، تولید اولین کودهای زیستی در کشور
1380- تاکنون	مخاطرات زیست محیطی، توجه به پایداری تولید، مصرف بهینه انواع کود، آلودگی خاک و آب و محصول، الگوی کشت	توجه به مصرف بهینه کود، پایش منابع آب و خاک، سلامت محصول، تهیه لایه های مختلف الگوی کشت	تهیه نقشه یک میلیونیوم منابع خاک، انتشار دومین کتاب خاکهای ایران، تدوین برنامه جامع حاصلخیزی خاک، رونمایی از سامانه ملی تناسب اراضی، رونمایی از سامانه نیاز آبی گیاهان زراعی و باغی، انتشار نتایج پایش خاکها

اولین فاز برنامه های راهبردی موسسه تحقیقات خاک و آب کشور در سال 1395 تهیه و برای اجرا در 9 محور در دستور کار قرار گرفت. این فاز در سال 1401 خاتمه یافت و پس از حصول دستاوردهای قابل توجه و با عنایت به نقاط ضعف و قوت برنامه در فاز دوم در 8 محور تهیه و برای اجرا از سال 1402 تا 1405 در دستور کار خواهد بود. عناوین برنامه های فاز دوم برنامه راهبردی موسسه تحقیقات خاک و آب کشور عبارتند از:

– شناخت منابع خاک و استعداد اراضی

– پایش کمی و کیفی خاک و آب کشاورزی

– مدیریت تقاضا محور آب در مزرعه و ارتقاء بهره وری آب کشاورزی

– شناخت و مدیریت خاک و آب در شرایط شور

– شناخت و مدیریت حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه

– شناخت و مدیریت کربن آلی خاک

– شناخت و مدیریت آلودگی خاک و آب و گیاه در کشاورزی

– شناخت و مدیریت اثرات متقابل تغییر اقلیم، خاک و آب و تولید محصولات کشاورزی

 

علاوه بر برنامه راهبردی فاز دوم، به منظور پاسخ به سوالات اساسی کشور این موسسه فعالیت های زیر را در دستور کار دارد:

-تعیین روند تخریب / تاب آوری خاک های کشاورزی کشور

– شناسایی مناطق مستعد دیم کاری کشور

– تعیین تنوع زیستی خاک های کشور

– تعیین تکلیف استفاده از لجن و کمپوست زباله شهری در اراضی کشاورزی

– تهیه نقشه حاصلخیزی اراضی زراعی و باغی کشور (به سفارش سازمان فائو)

– تهیه نقشه خاک های سدیمی کشاورزی کشور

– تعیین شکاف بهره وری آب در دشت های بحرانی کشور

– تعیین ظرفیت ذخیره کربن آلی خاک های کشور (به سفارش سازمان فائو)

– تعیین مساحت اراضی آبی و دیم کشور

– تکمیل و توسعه پایگاه ملی اطلاعات خاک کشور