یک تیر و چند نشان دولت برای کشاورزی شمال کشور/ آیا تحولی بزرگ در راه است؟
پایگاه خبری Da1news: طرح جامع زیرساخت‌های منابع آب و خاک استانهای شمالی که فاز مطالعات آن در مراحل پایانی قرار دارد همان‌طور که از نامش پیداست در گیلان، مازندران و گلستان اجرایی می‌شود. یک مگاپروژه با اهداف گسترده در جهت حفظ منابع آبی و خاکی شمال که علاوه بر مزایای گوناگون و متعدد برای کشاورزی کشور، در زمینه اشتغال و امنیت غذایی و نیز جبران کمبود آب بخش کشاورزی شمال تحول‌آفرین خواهد بود؛ یک تیر و چند نشان دولت این‌بار به نفع شمال کشور است.
نام شمال کشور با فعالیت کشاورزی پیوند خورده و بر کسی پوشیده نیست که مردمان این خطه سرسبز عمدتا کشاورز هستند و زندگی و رزق خود را از این طریق می‌گذرانند. تقریبا در تمام طول سال، از شرق گلستان تا غرب گیلان، کشت و کار رونق دارد و هیچ روزی بدون فعالیت کشاورزی در شمال نمی‌گذرد. هرچند استانهای شمالی قطب تولید کشور در بسیاری از محصولات کشاورزی بوده و عهده‌دار بخش مهمی از امنیت غذایی ایران هستند اما همچنان انبوه مشکلات بر کشاورزی شمال سایه انداخته است.
اراضی زراعی در استانهای شمالی غالبا به شکل سنتی اداره شده و به‌رغم ظهور ماشین‌آلات و شیوه‌های نوین کشت و کار اما هنوز اراضی بیشماری به صورت سنتی زیر کشت می‌روند. به گواه کارشناسان هدررفت منابع آبی در کشاورزی زراعی و باغی بسیار زیاد است به‌طوری‌که مطابق آخرین آمارهای رسمی، رقمی بین ۸۵ تا ۹۰ درصد منابع آبی کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. اصلاح این روند ناقص همواره به عنوان یک چالش بزرگ دغدغه مسئولان و کارشناسان بوده است.
مضاف بر این موارد، مشکلات ناشی از کم‌آبی و نحوه آبرسانی به اراضی کشاورزی، خشک شدن اراضی شالیزاری، موضوع کشت‌های ثانویه، نداشتن نسخه واحد سخت‌افزاری برای اراضی زراعی، فرسایش و نابودی خاک، بهره‌وری پایین و چالش اشتغال با وجود حجم پرشمار فارغ‌التحصیلان کشاورزی در استانهای گیلان، مازندران و گلستان، از جمله مشکلات پررنگ صنعت کشاورزی شمال کشور خاصه در بخش زراعت به شمار می‌رود.
در نهایت، این چالش‌ها و مشکلات به تغییر کاربری‌های گسترده اراضی کشاورزی دامن زده و همچون آفتابی بر برف، جان اراضی کشاورزی استانهای شمالی را ذره‌ذره آب می‌کند. از سوی دیگر مباحثی چون خودکفایی و امنیت غذایی کشور نیز متاثر از این آسیب‌ها در محدوده ریسک قرار می‌گیرند.
حال اما به همت وزرات جهاد کشاورزی طرح جامع زیرساخت‌های منابع آب و خاک استانهای شمالی که کلیات و پروپوزال آن در سال‌های ۹۳ و ۹۴ ارائه شده بود، کلید خورده و مطالعات این طرح در مراحل پایانی خود قرار گرفته است. وزارت جهاد کشاورزی امیدوار است با اجرای این طرحِ کلانِ یکپارچه در اراضی کشاورزی استانهای گیلان، مازندران و گلستان، همزمان با یک تیر چند نشان را بدست آورد.
فاز مطالعاتی این طرح که در مراحل پایانی قرار دارد برعهده «موسسه جهاد نصر» بوده که از دهه ۷۰ مجری طرح‌های متعدد زیرساختی کشاورزی در کشور است. آبان‌ماه امسال بود که رضا عظیمی رسکتی، مدیرعامل و رئیس هیات مدیره موسسه جهاد نصر، طی حکمی از سوی سید جواد ساداتی‌نژاد، وزیر جهاد کشاورزی به عنوان مجری طرح جامع زیرساخت‌های منابع آب و خاک استانهای شمالی منصوب شد. در کارنامه وی ریاست سازمان جهاد کشاورزی استان مازندران به مدت بیش از ۲ سال، مدیر آب و خاک مازندران به مدت ۸ سال و نیز مشاور وزیر کشاورزی نیز به چشم می‌خورد.
رضا عظیمی رسکتی، در گفت‌وگو با ایسنا از بازمطرح‌شدن این طرح ذیل یک مگاپروژه در دولت فعلی یاد کرد و با طرح مقدمه‌ای آسیب‌شناسانه به طرح‌های جاری در حوزه کشاورزی استانهای شمالی گفت: عمده اقداماتی که در شمال کشور اکنون در حال اجراست به صورت پراکنده و جزیره‌ای بوده و غالبا اثر متقابلِ منفی روی یکدیگر می‌گذارند؛ به عنوان نمونه، طرح تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری که یکی از اصلی‌ترین پروژه‌های زیربنایی استانهای شمالی است غالبا با مشکلاتی که در اراضی آبگیر ایجاد می‌شود به سرانجام نهایی نمی‌رسد و هم اکنون این قبیل طرح‌ها در بیشتر مناطق متوقف شده‌اند.
عظیمی با اشاره به آب‌بندان‌ها که یکی از منابع مهم آبی استانهای شمالی بوده و هنر معماری کشاورزان قدیم و یک روش بهره‌برداری بومی برای آبیاری اراضی است، خاطرنشان کرد: اکنون بسیاری از این آب‌بندان‌ها با کم‌آبی، خشک یا رها شده‌اند و نیز به دلیل نداشتن متولی خاص مورد تجاوز روستا قرار گرفته‌اند.
وی دلایل فوق را زمینه‌ساز طراحی طرح جامع زیرساخت‌های منابع آب و خاک شمال کشور عنوان و اظهار کرد: این طرح در سه بخش کلان شامل زهکشی سراسری و بازچرخانی و احیای منابع آبی و تجهیز و نوسازی اراضی کشاورزی به صورت یکجا و یکپارچه که اثرات متقابل مثبت بر هم داشته باشند، اجرایی می‌شود تا از پراکنده‌کاری و اصطلاحا جزیره‌کاری جلوگیری شود.
مجری طرح جامع زیرساخت‌های منابع آب و خاک استانهای شمالی، یکی از چالش‌های اصلی منطقه را مشکلات پیرامون کشت دوم دانست و یادآور شد: آسیب اصلی منطقه در فصول پاییز و زمستان، آبگرفتگی اراضی در شمال کشور است که توان کشت دوم را بسیار محدود می‌کند؛ نکته جالب اینکه همین اراضی در فصول کشت و بویژه در پیک نیاز آبی که عمدتا نیز به کشت برنج اختصاص دارند، با کمبود آب مواجهند.
عظیمی افزود: در واقع تعداد قابل توجهی از اراضی شمال کشور مشترکا هم کمبود و هم فراوانی آب دارند؛ پس اگر زهکشی به تنهایی اجرا شود، با خروج آب‌های سرگردان به دریا، این زمین‌ها مشکل کم‌آبی پیدا می‌کنند. از آنجا که نرخ مهار آب‌های سطحی در استان حدود ۱۵ درصد است، پس برای خروج از این حالت در طرح جامع پیش‌بینی شده که آب‌های سرگردان اراضی زهدار با شبکه زهکشی جمع‌آوری شده و به آب‌بندان‌ها ریخته شود. حال، از آنجا که آب‌بندان‌ها گنجایش این حجم آب را ندارند پس باید بهسازی و بازسازی شده و دیواره‌های آنها ساخته و به شکل آب‌بندان مدرن احیا شوند.
وی با استناد به نتایج آخرین بررسی‌ها، با بیان اینکه دیواره آب‌بندان‌ها می‌تواند تا ۸ متر هم افزایش یابد، تاکید کرد: این اقدام سبب نگهداشتن حجم آب فراوانی شده و مشکلات کمبود آب اراضی شالیزاری را قطعا در پیک نیاز آبی برطرف می‌کند. مضاف بر اینکه آب‌بندان‌ها سازه‌های چندین منظوره‌اند و با افزایش حجم آنها در استانهای شمالی می‌توان از آب‌بندان‌ها به عنوان فعالیت‌های تفرجگاهی یا ورزشی استفاه کرد و البته ابعاد مختلف دیگری نیز دارند.
مدیرعامل و رئیس هیات مدیره موسسه جهاد نصر، خاطرنشان کرد: همچنین طرح تجهیز و نوسازی که واقعا یکی از زیرساخت‌های مهم شالیزارهای کشور است در کنار ۲ اقدام دیگر در این طرح جامع، می‌تواند علاوه بر حل مشکل آبگرفتگی اراضی و کمبود آب، زمین را برای کشت پاییزه و زمستانه آماده کرده و با این اقدامات در نهایت افزایش ضریب کشت در استانهای شمالی و متعاقبا تاثیرات مثبت چشمگیر بر تولید ملی عملیاتی شود.
عظیمی، از تحقق اشتغال قابل ملاحظه ذیل طرح جامع یاد کرد و آن‌را دیگر مزیت طرح دانست و گفت: شمال کشور و بویژه استان مازندران بیشترین فارغ‌التحصیل مهندسی کشاورزی در کشور را داراست و از طرفی استانهای شمالی پتانسیل‌های بسیار بالایی برای کار دارند و ارزش افزوده اقتصادی در اراضی شمالی بسیار بالاتر از استانهای دیگر است؛ بنابراین تمامی ظرفیت‌ها باید در جهت تامین و تولید و اشتغال بکارگیری شوند. همه موارد فوق عمده اهدافی هستند که در این پروژه کلان دنبال می‌شود.
وی در پاسخ به این پرسش که چه محصولاتی در این طرح جامع مورد هدف قرار دارند، اظهار کرد: محصولات استراتژیکی چون برنج، گندم و کلزا در این طرح هدف‌گذاری شدند اما ارتقای ۲ محصول مهم استراتژیک، نخست برنج که امکان کشت اول و دوم آن در شمال وجود دارد و دیگر کشت گسترده کلزا که محصولی استراتژیک است، در این طرح جامع مورد حمایت قرار گرفته‌اند. گفتنی است کشور حدود ۹۰ درصد در زمینه روغن وارد کننده بوده و کلزا از بهترین دانه‌های روغنی است.
مدیرعامل و رئیس هیات مدیره موسسه جهاد نصر، ویژگی خاص دیگر این پروژه را هزینه بسیار پایین آن نسبت به دیگر هزینه‌های اجرایی در کشور دانست که حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد کمتر است و درباره مشخصات طرح تصریح کرد: مساحت طرح جامع زیرساخت‌های منابع آب و خاک استانهای شمالی حدود ۶۲۰ هزار هکتار در سه استان گیلان، مازندران و گلستان بوده و فاز نخست مطالعاتی طرح بجز در مازندران قابل قبول و مطلوب گزارش شده است.
عظیمی در پاسخ به این پرسش که میزان اعتبارات طرح را چقدر برآورد می‌کنید و مطالعات طرح چه زمانی به پایان می‌رسد، گفت: برآورد اولیه برای طرح با توجه به شرایط سال ۱۴۰۰ برابر ۷۰ هزار میلیارد تومان بود، البته برآورد دقیق بعد از انجام و پایان مطالعات اعلام می‌شود. مطالعات طرح تا پایان ۱۴۰۱ به پایان خواهد رسید و اگر اعتبار تامین شود از سال بعد عملیات اجرایی آغاز می‌شود.
وی با بیان اینکه بلافاصله بعد از انجام مطالعات در فاز نخست، فاز دوم شامل طراحی پروژه و مساحت‌های دقیق انجام خواهد شد، بیان کرد: تامین اعتبار این طرح نیازمند یک اهرم ملی و پیگیری لازم به ویژه از جانب استانهای شمالی است؛ باید پیگیری لازم توسط استانداران و رؤسای سازمان‌های جهاد و نمایندگان مجلس ۳ استان با عزمی بلند انجام گیرد تا اعتبار تمام و کمال تخصیص پیدا کند.
مجری زیرساخت‌های منابع آب و خاک استانهای شمالی، درباره چشم انداز این پروژه و اینکه آیا امید به خودکفایی در محصولات وجود دارد، تصریح کرد: فقط یک استان شمالی نمی‌تواند بحث خودکفایی کشور را رقم بزند اما آنچه که مهم است اینکه یک پروژه ابعاد مختلفی دارد؛ خروجی این پروژه تحول بزرگ در بخش تولید و اشتغال در استانهای شمالی خواهد بود، اتفاقی که هیچوقت در این ۴۳ سال رخ نداده است.
اما اینکه چرا مازندران به گفته مجری طرح جامع، در فاز نخست مطالعات، عقب مانده و به بهانه اینکه چه اتفاقاتی در این استان که به لحاظ گستردگی بخش اعظم طرح را شامل می‌شود، افتاده است به سراغ مدیر آب و خاک و امور فنی مهندسی سازمان جهاد کشاورزی مازندران رفتیم.
علیرضا علیزاده در ابتدای گفت‌وگو با ایسنا علاوه بر رد ادعای عقب افتادگی مازندران در فاز مطالعات طرح جامع، به اجرای طرح‌های زهکشی در ۱۵۹ هزار هکتار اراضی شالیزاری و طرح تجهیز و نوسازی به مساحت ۶۰ هزار هکتار در سطح استان مازندران طی سنوات قبل اشاره کرد و افزود: همچنین در سال ۹۷ مطالعات جامع آب‌بندان‌ها به مساحت ۴۵۰۰ هکتار در سطح استان انجام شد که جملگی این طرح‌ها پیش‌نیاز طرح جامع هستند.
علیزاده با بیان اینکه هنوز قرارداد رسمی در زمینه طرح جامع منعقد نشده اما فعالیت‌ها در حال اجراست، گفت: هم اکنون ۴۰ هزار هکتار از اراضی بین ۲ رودخانه «تالار» و «سیاهرود» قائمشهر، در ۱۱ زیرحوضه آماده و مبالغ پیش‌بینی و اولویت‌های آن مشخص شده و اقداماتی از این دست، زیر طرح در حال اجراست.
وی درباره بخشی از اقدامات در حدفاصل این ۲ رودخانه اظهار کرد: فعالیت‌هایی شامل ایستگاه پمپاژ، پل، سازه‌های کنترل سطح آب، سازه‌های تخلیه زهکش، اجرای کالورت، تجهیز و نوسازی در ۸۱۰۰ هکتار، زهکش زیرزمینی اراضی شالیزاری به مساحت ۶۷۰۰ هکتار و زهکش زیرزمینی اراضی خشکزاری ۹۷۰۰ هکتار، لایروبی و اصلاح مسیر زهکش‌ها به طول ۲۱۷ کیلومتر با شبکه‌های فرعی حدود ۱۷۶ کیلومتر تماما با جانمایی و برآورد هزینه در حال تکمیل است. غالب این موارد در ذیل مطالعات فاز نخست طرح جامع نیز بوده و در حال اجراست.
مدیر آب و خاک و امور فنی مهندسی سازمان جهاد کشاورزی مازندران، درباره مناطق مختلف استان تحت طرح جامع گفت: این مطالعات در قالب ۳ مشاور در سه قسمت شامل گلوگاه تا تجن، تجن تا بابلرود و از بابلرود تا حوضه هیدرولوژیکی هراز، با مساحت قریب به ۲۰۰ هزار هکتار اراضیِ قابلیت‌دار در حال پیگیری بوده که این محدوده با توجه به اهمیت نیاز آبی در نظر گرفته شده است.
علیزاده با بیان اینکه احیای آب‌بندان‌ها ذیل طرح جامع می‌تواند به مشکلات کمبود آب در مازندران پایان دهد، تصریح کرد: مساحت تقریبی آب‌بندان کل استان ۱۸۰۰۰ هکتار با توان ذخیره سازی فعلی حدود ۳۵۰ میلیون مترمکعب است که نزدیک به ۲ برابر سد سلیمان تنگه یا سد شهید رجایی ساری بود و با اجرای طرح جامع نه تنها این میزان افزایش یافته بلکه مشکلات کم‌آبی استان برطرف می‌شود.
وی با اشاره به اینکه محصولات خاصی در این طرح مدنظر نیست اما با توجه به سابقه کشاورزی استان، حدود ۷۰ درصد کل اراضی مازندران کشت برنج و مرکبات است، متذکر شد: مساحت شالیزاری کشت اول و دوم برنج حدود ۳۰۰ هزار هکتار بوده اما به طور رسمی کشت اول ۲۱۵ هزار هکتار است؛ بنابراین خواه یا ناخواه، بیشترین انتفاع ذیل این طرح شامل اراضی شالیزاری و مرکبات خواهد بود.
مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی مازندران، توسعه کشت دوم در استان را یکی از بحث‌های همیشگی کشاورزی مازندران دانست و گفت: با اجرای این طرح جامع، مسائلی چون کشت اول، کشت دوم و الگوی کشت مصوب وزارت جهاد کشاورزی قابل اجرا خواهد بود و می‌توان با ارتقای راندمان آبیاری و افزایش محصول با تجهیز و نوسازی، شاهد تسهیل در کشاورزی مازندران بود.
علیزاده اجرای جامع زیرساخت‌های منابع آب و خاک استانهای شمالی را مانعی برای اقدامات جزیره‌ای و پراکنده در این استان‌ها خواند و با بیان منافع طرح یادآور شد: کل اقدامات مورد نیاز برای طرح آب و خاک نظیر لایروبی انهار، تجهیز و نوسازی، آبیاری تحت فشار، انتقال آب و غیره که پیشتر جزیره‌ای انجام می‌شد اکنون یکجا اجرا می‌شود. کمک و منفعت و سود این طرح به منابع آب و خاک استان مازندران آنقدر زیاد است که رقم ریالی برای آن قابل محاسبه نیست.
وی با بیان اینکه برای تمامی اقدامات طرح جامع، ردیف اعتباری مجزا وجود دارد، تاکید کرد: هر پروژه یک طرح مطالعاتی و طرحی برای ردیف اعتباری دارد؛ کافیست پس از پایان مطالعات طرح، نمایندگان و متولیان استانی به واسطه فشار سیاسی بتوانند همه اعتبارات لازم طرح را همزمان مطالبه و دریافت کنند. اجرای این طرح در استانهای شمالی، نگینی در کشاورزی ایران خواهد بود چراکه سه استان همزمان در طرح با مشاور منتخب وزیر مورد حمایت قرار گرفتند.
پس از مازندران به سراغ گلستان می‌رویم، استانی که نسبت به گیلان تشنه‌تر بوده و با وجود خطرات و وقوع چندین فرونشست در آن نسبت به دیگر استان‌ها، نیاز بیشتری به اجرای طرح جامع زیرساخت‌های منابع آب و خاک استانهای شمالی دارد.
علی نصرتی، مدیر آب و خاک و امور فنی مهندسی سازمان جهاد کشاورزی استان گلستان، در گفت‌وگو با ایسنا، پیشرفت فیزیکی مطالعات طرح جامع در این استان را حدود ۸۷ درصد اعلام و اظهار کرد: اهداف این مطالعات شامل زهکشی سطحی و زیرزمینی اراضی، اصلاح و حفاظت خاک، افزایش ضریب کشت، جمع‌آوری روان‌آب‌های سطحیِ سرگردان جهت بازچرخانی آب، امکان توسعه سامانه‌های نوین آبیاری، حفظ منابع آب زیرزمینی و ادامه طرح‌های تجهیز و نوسازی در اراضی شالیزاری و خشکزاری است.
نصرتی، مساحت طرح جامع در گلستان را حدود ۳۵۰ هزار هکتار اعلام کرد و درباره محدوده مطالعاتی طرح جامع زیرساخت‌های منابع آب و خاک گفت: این طرح از غرب تا شرق استان گسترده بوده و اراضی کشاورزی شهرستان‌های بندرگز، کردکوی، گرگان، علی‌آباد، رامیان، آزادشهر، مینودشت، گالیکش، گنبد و کلاله را از ۱۴ شهرستان استان شامل می‌شود. همچنین از شمال به اراضی دشتی رودخانه «قره‌سو» و «گرگان‌رود» و از جنوب هم به اراضی کوهپایه استان محدود شده که در سه حوضه آبریز گرگان‌رود، قره‌سو و خلیج گرگان قرار گرفته است.
وی با بیان اینکه محصولاتی شامل شالی، گندم، غلات و دانه‌های روغنی مورد سرمایه‌گذاری ذیل این طرح هستند، اظهار کرد: تمهیداتی شامل اجرای طرح‌های جامع آب و خاکی اعم از شبکه‌های آبیاری و زهکشی، سد کوچک مخزنی، انتقال آب آبیاری از منبع به مزارع و تجهیز و نوسازی در این طرح مدنظر قرار گرفته است.
مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی گلستان، درباره مزایا و منافع طرح خاطرنشان کرد: اجرای طرح جامع در برخی از نقاط استان بویژه در اراضی جنوب رودخانه‌های گرگان‌رود و قره‌سو، این امکان را فرآهم می‌کند تا با تلفیق احداث آب‌بندان‌ها، به تولید منابع آب کشاورزی مناسب منجر شود؛ با این اقدامات علاوه افزایش ضریب کشت و تامین بخشی از آب مورد نیاز الگوی کشت متداول، چاره‌ای بر کاهش برداشت آب از چاه‌ها و جبران افت تراز سطح آب زیرزمینی محقق شده که در درازمدت موجب دستیابی به تعادل معقول در منابع آب کشاورزی می‌شود.
اما در گیلان، به گفته مدیر آب و خاک و امور فنی مهندسی سازمان جهاد کشاورزی این استان، هرچند فاز مطالعات طرح در بخش نخست در کل استان آغاز شد اما سطوحی که برای اراضی شالیزاری است در برنامه مورد اولویت قرار گرفت و در نهایت مساحتی قریب به ۱۶۰ هزار هکتار که عمدتا تحت پوشش شبکه‌های سد سفیدرود بوده، در طرح جامع زیرساخت‌های منابع آب و خاک استانهای شمالی قرار دارد.
مجتبی شاهنظری در گفت‌وگو با ایسنا، برآورد پیشرفت فیزیکی مطالعات طرح جامع در استان گیلان را بیش از ۶۰ درصد اعلام کرد و از احصای مشخصات کلی منطقه و منابع آبی موجود، معضلات و مشکلات و محدوده کشت در فاز نخست طرح خبر داد و اظهار کرد: عمده تمرکز طرح در شهرستان‌های با سطوح بالای شالیزاری نظیر رشت، آستانه، لاهیجان و لنگرود در شرق و صومعه‌سرا، فومن، شفت، رضوانشهر و تالش در غرب گیلان تحت پوشش طرح جامع هستند.
شاهنظری، منابع آبی مناسب در فصول غیرکشت در گیلان را از جمله ظرفیت‌های قابل برنامه‌ریزی استان برشمرد و با بیان اینکه در فصول زراعی با کمبود آب مواجهیم، گفت: بر اساس آمارها حدود ۴ میلیارد مترمکعب آب که فرصت ذخیره‌سازی دارد در فصل پاییز و زمستان وارد دریا می‌شود که اگر بتوانیم این مقدار را ذخیره‌سازی کنیم قطعا بخش اعظم نیاز ما در سال‌های آتی جبران خواهد شد.
وی ذخیره این حجم آب را نیازمند زیرساخت‌هایی نظیر آب‌بندان‌ها، بازچرخانی آب، احداث بندها و سدهای خاکی و لاستیکی کوچک‌مقیاس دانست و با بیان اینکه اجرای این زیرساخت‌ها در گیلان به لحاظ ساخت و تملک اراضی و منطقه جغرافیایی با محدودیت همراه است، تاکید کرد: در این راستا اجرای طرح جامع زیرساخت‌های منابع آب و خاک استانهای شمالی می‌تواند برای حل این چالش‌ها و مشکلات به مدد ما آمده و بخش اعظمی از آن را برطرف کند.
مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی گیلان، در پایان مساحت کنونی آب‌بندان‌ها در این استان را حدود ۸۵۰۰ هکتار اعلام و خاطرنشان کرد: متاسفانه از سال ۱۳۴۲ تاکنون سطح زیادی از آب‌بندان‌های استان گیلان به دلیل تغییر کاربری‌های گسترده از بین رفته است.
پس از شناخت حداقلی از مراحل مطالعاتی طرح جامع در شمال کشور، این سوالات مطرح می‌شود که اساسا چرا طرح جامع زیرساخت‌های منابع آب و خاک استانهای شمالی در شرایط کنونی مطرح شده و وزیر جهاد کشاورزی چه نقشه راهی را برای اراضی مستعد شمال کشور تنظیم کرده است؟ چگونه این طرح اجرایی خواهد شد و با توجه به مزایای مختلف تا چه اندازه می‌تواند راهگشا و تحول‌آفرین باشد؟
سوالات فوق را از مشاور وزیر جهاد کشاورزی در امور اجرای طرح‌های آب و خاک استانهای شمال کشور جویا شدیم. وی که دکترای تخصصی علوم مهندسی آب و سازه‌های هیدرولیکی را داراست، فلسفه این طرح را نگاه یکپارچه و کلان محور و طرح یک کلان‌پروژه در حوزه زیرساخت‌های اراضی کشاورزی استانهای شمالی کشور اعلام کرد و گفت: مسئله اساسی این است که در گذشته آنچنان که شأن و جایگاه استانهای شمالی کشور بوده در حوزه زیرساختی فعالیت‌های کشاورزی هزینه نشده است.
بابک مومنی در گفت‌وگو با ایسنا، استانهای شمالی را قطب کشاورزی کشور معرفی کرد و با طرح انتقاداتی افزود: داشتن رتبه‌های نخست در زمینه‌های ارزش افزوده اقتصادی، ضریب کشت بالا، تولید محصولات استراتژیکی چون برنج که دومین غله تامین کننده سبد غذایی کشور است و نیز تامین امنیت غذایی کشور، بخشی از توان و ظرفیت کشاورزی شمال کشور هستند اما آیا زیرساخت‌های اراضی شالیزاری متناسب با دانش و مدل بهره‌برداریِ مدرنِ رایج در دنیا پیشرفت کرده‌اند و اگر مشکلاتی وجود دارد، آیا جنس محدودیت‌ها عمدتا به نظام کشاورزی مرتبط است یا به فرآهم نبودن زیرساخت‌ها و یا تلفیقی از همه موارد.
مومنی با اشاره به پروژه رودخانه‌های مرزی برای استانهای ایلام و خوزستان و زهکشی ۵۵۰ هزار هکتاری اراضی این استان‌ها و نیز اجرای کلان پروژه ملی شبکه سازی زیرساخت‌های مدیریت بهره‌برداری آب برای ۴۶ هزار هکتار اراضی سیستان و بلوچستان، تصریح کرد: چرا در حوزه زیرساختی استانهای مازندران و گیلان که استانهای محوری در تولید برنج هستند، تنها پروژه تجهیز و نوسازی اراضی اجرا شده که ۳۰ سال از عمر آن گذشته و مدلی بروزرسانی نشده است.
وی افزود: از مجموع ۴۵۰ هزار هکتار اراضی شالیزاری مطابق آمار سازمان‌های جهاد کشاورزی استانهای شمالی، تجهیز نوسازی در کمتر از ۱۳۰ هزار هکتار اجرا شده، یعنی یک سوم اراضی به این طرح قدیمی مجهز شده است. همچنین بسیاری از پروژه های تکمیلی و زیرساختی دیگر یا اجرا نشده و یا به صورت پراکنده اجرا شده است؛ همه این نواقص در شمال کشور در نهایت، وزراتخانه جهاد کشاورزی را به این جمع‌بندی رساند که باید یک نگاه یکپارچه را به پروژه‌های زیرساختی داشته باشد.
مشاور وزیر جهاد کشاورزی در امور اجرای طرح‌های آب و خاک استانهای شمال کشور، از وجود ۴ مولفه در این نگاه و رویکرد جدید وزارتخانه که به صورت زنجیری به یکدیگر متصل هستند خبر داد گفت: این طرح جامع شامل ۴ بخش تجهیز و نوسازی اراضی، زهکشی، اصلاح شبکه‌های آبیاری و بهره‌برداری مناسب از جریان آب برگشتی با احیا، بهسازی و مرمت و در صورت لزوم احداث آب‌بندان‌ها است.
مومنی، تجهیز و نوسازی اراضی را برای ساماندهی و اصلاح مدیریت و زیرساخت مزرعه مفید دانست و با بیان اینکه زهکشی اراضی برای خروج آب اضافی انجام می‌گیرد تا فرصت کشت ثانویه در اراضی کشاورزی محقق شود، اضافه کرد: اصلاح شبکه‌های آبیاری برای این منظور است که بتوان روش‌های روزآمد و نوین آبیاری نظیر سامانه کم‌فشار را بجای سامانه‌های روبازی که هزینه‌های بالایی دارند، وارد اراضی کرد.
وی با اشاره به اینکه قرار نیست منابع آبی از دسترس خارج شود، افزود: به این منظور، استفاده مناسب از جریان آب برگشتی با احیا، بهسازی و مرمت و در صورت لزوم احداث آب‌بندان‌ها در طرح جامع گنجانده شده تا فرصت بهره‌برداری مجدد از آب در این زنجیره فرآهم شود. انجام تمامی این پروژه‌ها به صورت یکپارچه می‌تواند در کنار یکدیگر، زیرساخت مدرن و کامل اجرای فعالیت‌های کشاورزی در استانهای شمالی را فرآهم کند و ضریب کشت را توسعه دهد.
مشاور وزیر جهاد کشاورزی در طرح جامع زیرساخت‌های منابع آب و خاک استانهای شمالی در توصیف یکی از مزیتهای طرح گفت: بیش از ۱۲۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی وجود دارند که اگر فرصت کشت ثانویه بعد از برداشت برنج برای آنها فرآهم شود می‌توان سطح زیرکشت دانه‌های روغنی در کشور را تا ۲ برابر ارتقا داد؛ این یک فرصت بسیار عالی است چراکه در هر جای دیگر کشور اگر به سراغ کشت دانه روغنی بروید باید محصول دیگر را کنار بگذارید اما اینجا یک فرصت کشت جدید فرآهم شده و ارتقای ضریب کشت متصور است.
مومنی مجموع اجرای طرح جامع را در راستای سند برنامه هفتم توسعه ابلاغی مقام معظم رهبری دانست و گفت: در این سند قید شده که باید وزارتخانه‌ها به سمت طراحی پروژه‌هایی بروند که مسائل کشور را حل کند. از این زاویه ایجاد این کلان پروژه می‌تواند برای شمال کشور یک تحول بنیادین را به ارمغان بیاورد.
وی در پاسخ به پرسشی مبنی بر چگونگی مصرف بهینه آب در چرخه این طرح اظهار کرد: تمام نظام‌های بهره‌برداری کارآمد در دنیا چه در کشاورزی و چه در صنعت به سمت خروجی معادل صفر حرکت می‌کنند، یعنی منابع آنقدر در یک سیستم بازچرخانی می‌شود که تلفات منابع تقریبا معادل صفر شود یا تلفات به حد تبخیر و نفوذ و غیرقابل اجتناب کاهش یابد. دقیقا این موضوع درباره بازچرخانی و ذخیره آب در طرح جامع نیز صدق می‌کند.
عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور مازندران در رابطه با میزان اعتبار تخمین زده شده برای طرح نیز گفت: مطابق برآوردهای اولیه احتمالا این مگاپروژه قریب به ۳ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز دارد؛ این میزان رقم بزرگی است اما یادمان نرود اگر طی ۲ سال پولی که برای واردات برنج اختصاص می‌یابد را در طرح‌های زیرساختی سرمایه‌گذاری کرده و در بخش مدیریت بهره‌برداری و مدیریت مزرعه نیز به شکل تخصصی نظارت کنیم، قطعا دستاوردی که با خودکفایی در بخش برنج و خوداتکایی در بخش دانه‌های روغنی بوجود می‌آید، قابل مقایسه با هزینه‌های آن نخواهد بود.
مومنی افزود: قرار نیست در این طرح ردیف‌های اعتباری جدید چندانی را در نظر بگیرم؛ از تجمیع ردیف‌های طرح‌های پراکنده و جزیره‌ای که در سطح استانهای شمالی وجود دارد و در حال استفاده است، می‌توان بهره گرفت چراکه اولا این ردیف‌ها بسیار کم و محدود بوده و ثانیا فعالیت این طرح‌های کشاورزی به شک زنجیر به یکدیگر متصل نیستند.
وی افزود: فارغ از این، این طرح در بحث تولید و پایدارسازی اشتغال کشاورزی که بسیار شکننده است در استانهای شمالی تحول‌آفرین خواهد بود. هرچند نباید اثرات بسیار چشمگیری آن در آینده امنیت غذایی کشور را فراموش کرد؛ ناگفته نماند که امنیت غذایی یکی از ارکان اصلی و چهارگانه امنیت و مهمترین آن است چراکه باقی مولفه‌ها از امنیت غذایی انشعاب می‌گیرند.
مشاور وزیر جهاد کشاورزی در طرح جامع زیرساخت‌های منابع آب و خاک استانهای شمالی در پاسخ به این پرسش که طرح شامل چه محصولاتی است، با بیان این مطلب که طرح توسعه الگوی کشت در کشور توسط معاونت ترویج و تحقیق و توسعه وزارت جهاد کشاورزی دنبال می‌شود، تصریح کرد: اگر این زیرساخت فرآهم شود می‌توانیم الگوی کشت متناسب با نیازهای امنیت غذایی کشور را در فرآیند کشت‌وکار اراضی چه شالیزاری و چه خشکزاری مهیا کنیم.
مومنی ادامه داد: امروز کشور هم در دانه‌های روغنی، به شکل جدی نیازمند عرصه‌ها و فرصت‌های جدید کشت‌وکار و کارآمدسازی است و هم در بحث کشت علوفه کشور نیازمند بوده و چالش‌هایی دارد. به عنوان مثال استان مازندران با این حجم اراضی مستعد، سالانه یک میلیون تن علوفه وارد می‌کند. پس می‌توان از این فرصت‌ها استفاده کرد تا توسعه و شکوفایی جدی کشاورزی در این بخش‌ها عملیاتی شود.
وی با اشاره به اینکه یقینا دانشگاه‌ها و مراکز علمی و تحقیقاتی می‌توانند در پایش، ارزیابی، بهبود و در روزآمدسازی مولفه‌های این پروژه نقش اساسی و حیاتی ایفا کنند، تاکید کرد: این فرصت مهیاست تا با همت وزارتخانه و مجموعه وابسته به آن و با استمداد از مجموعه‌های علمی و دانشگاهی که می‌توانند دانش روز و کارآمد را در اختیار بدنه اجرایی قرار داده و ضریب نفوذ علمی را در بدنه اجرایی کشور ارتقا دهند، این طرح با چکش‌کاری به شکل آرمانی اجرا و عملیاتی شود.
مشاور وزیر جهاد کشاورزی در طرح جامع زیرساخت‌های منابع آب و خاک استانهای شمالی با ذکر مثالی درباره چرخه معیوب طرح‌های کشاورزی پراکنده و جزیره‌ای شمال گفت: مثلا تجهیز و نوسازی در اراضی یک منطقه اجرا شده اما چون مشکل زهکشی وجود داشته، پروژه نتوانسته مازاد آب خود را از طریق کانال‌های زهکش دفع کند و دچار چالش می‌شود و از طرفی آب‌بندانی هم ندارد که بتواند مازارد آب را ذخیره کند. در جایی دیگر شاهدیم آب‌بندان وجود دارد اما شبکه تجهیز وجود ندارد و یا کانالی احداث شده اما چون پوشش ندارد به دلیل لایروبی مکرر دیگر امکان آبرسانی نداشته و نیازمند اصلاح شبکه است. یا در منطقه‌ای کانالی پوشش داده شده که در دل شبکه مدرن قرار ندارد.
مومنی اقدامات جزیره‌ای نظیر مثال‌های فوق را سبب ناتوانی و ناموفق بودن در مدیریت تامین آب دانست و اظهار کرد: حال با نگاه یکپارچه و تجمیعی که در دستور کار وزارت جهاد کشاورزی قرار گرفته جای امیدواری فراوانی است که هم روش‌های روزآمد و مدرن استفاده شود و هم با زنجیرهای که بین این مولفه‌ها ایجاد می‌شود در آینده نزدیک بتوان استفاده کارآمد و درستی از مجموعه زیرساخت‌های اراضی کشاورزی داشت.
وی در پاسخ به این پرسش که آینده کشاورزی شمال پس از اجرای این طرح چگونه بوده و وزرتخانه چه برنامه‌هایی برای بعد از اجرای طرح جامع در نظر دارد، خاطرنشان کرد: تا اتمام طرح همه موارد فوق ذیل بحث مدیریت سخت‌افزاری است و باید برای مدیریت نرم‌افزاری و علمی آن هم تامل شود؛ یعنی بعد از اجرای این پروژه قرار نیست کشاورز به حال خود رها شود. برای مدیریت مصرف آب و میرابی پروژه‌ها ضروری است دانش تخصصی وارد عرصه شود؛ برای الگوی کشت و استفاده از ارقامی که بتوانند موثرتر در بازار فعالیت‌های کشاورزی حضور داشته باشند نیز باید برنامه‌ریزی کنیم.
با توجه به آنچه در گزارش آمده، تا اینجا و روی کاغذ به نظر می‌رسد طرح جامع زیرساخت‌های منابع آب و خاک استانهای شمالی، یک اَبَر پروژه کارساز و راهگشا باشد، اما اینکه تا چه اندازه بتواند در میدان و عرصه موفق عمل کند و نجات‌بخش کشاورزی شمال کشور باشد، بسته به میزان جذب اعتبار و هماهنگی دستگاه‌های متولی دارد.
منبع: ایسنا
