عدس، منبع عالی پروتئین گیاهی/ تاریخچه‌ی کشت عدس در جهان
پایگاه خبری DA1news: لابد عدس بنشن محبوبی بوده که بنی‌اسراییل بهانه آورده بودند و از موسی خواسته بودند به آنها پیاز و عدس بدهد! من که می‌گویم سلیقه‌شان خوب بوده، چون ترکیب این دو با قدری سیب‌زمینی، هویج، زردچوبه، نمک و فلفل، می‌شود یک عدسی خوشمزه که یک پیاله از آن می‌تواند روز آدم را بسازد.
قدیمی‌ترین شواهد کشت عدس از سایت‌های باستان‌شناسی در خاورمیانه به دست آمده است. این شواهد شامل دانه‌های فسیل‌شده‌ی عدس هستند که نشان می‌دهند این گیاه، از اولین گیاهانی بوده که انسان برای مصرف غذایی می‌کاشته است. عدس بومی خاورمیانه و آسیای غربی است و از این مناطق به سایر نقاط جهان برده شده و به یکی از محصولات اصلی کشاورزی در بسیاری از کشورها تبدیل شده است.
عدس منبع عالی پروتئین گیاهی و ویتامین‌ها و مواد معدنی است و فیبر بالایی دارد و در تنظیم سطح قند خون، پیشگیری از یبوست و کاهش کلسترول بد و افزایش کلسترول خوب مؤثر است. کم‌چرب بودن و کم‌کالری بودن عدس سبب شده است افرادی که به دنبال کاهش وزن و حفظ وزن سالم هستند، از این گیاه استقبال کنند.
در این نوشته به تاریخچه‌ی کشت این گیاه در ایران و جهان می‌پردازیم.
به گزارش اخبار روزانه کشاورزی، عدس از قدیمی‌ترین گیاهانی است که بشر برای تغذیه‌ی خود کاشته است و شواهد کشت آن به 10 هزار سال پیش در خاورمیانه و غرب آسیا، به‌ویژه سوریه و ترکیه‌ی امروزی، بازمی‌گردد. عدس در هلال حاصلخیز، شامل سوریه، ترکیه، عراق و ایران، از دوران نوسنگی کاشته می‌شده؛ یعنی زمانی که انسان‌ها به کشاورزی روی آوردند.
این گیاه در دوران باستان به جنوب آسیا وارد شد و در نواحی شمالی و مرکزی هند و پاکستان کاشته شد. عدس یک منبع مهم پروتئین گیاهی بود و در آشپزی هندی و پاکستانی نقش مهمی داشت. این گیاه به مرور در سایر بخش‌های آسیا نیز گسترش یافت و در آسیای مرکزی – ترکمنستان و ازبکستان امروزی – نیز کاشته شد.
عدس به دلیل تأمین مواد مغذی در مناطقی که منابع آب کمی داشتند، موردتوجه قرار گرفت و در بسیاری از غذاهای سنتی قاره‌ی آسیا استفاده شد.
امروزه کشت عدس در قاره‌ی آسیا، به‌خصوص آسیای مرکزی و جنوب آسیا گسترده است. این گیاه در مناطق معتدل و خشک رشد خوبی دارد. در آسیا کشور هند بزرگترین تولیدکننده و مصرف‌کننده‌ی عدس دنیاست و عدس در مناطق مختلف این کشور به‌طور گسترده کشت می‌شود. در آسیای غربی ترکیه از بزرگترین تولیدکنندگان عدس است و این گیاه در مناطقی مانند آناتولی کشت می‌شود. ایران هم از تولیدکنندگان بزرگ عدس در خاورمیانه است. در نواحی شمالی و غربی سوریه و عراق نیز کشت عدس به‌صورت سنتی انجام می‌شود. کشت عدس در این کشورها عمدتاً به‌صورت پاییزه و زمستانه انجام می‌شود و این گیاه در خاک‌های خشک و کم‌آب رشد بهتری دارد.
کشت عدس در ایران
شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که عدس از حدود 8 هزار سال پیش در هلال حاصلخیز آسیا که ایران نیز بخشی از آن است، کاشته می‌شده است.
در دوران باستان (تمدن‌های ایلامی و هخامنشی) عدس یکی از مهم‌ترین محصولات کشاورزی بوده و در رژیم غذایی مردم جایگاه ویژه‌ای داشته است. آثار باقی‌مانده از عدس در کاوش‌های باستان‌شناسی شوش و تپه حسنلو یافت شده است.
در دوران اسلامی در آثار ابن سینا و بیرونی به فواید عدس و روش‌های کشت آن اشاره شده است.
امروزه عدس در ایران به‌ویژه در استان‌های ایلام، کرمانشاه، لرستان، همدان و خراسان کشت می‌شود و ایران یکی از تولیدکنندگان مهم این گیاه در آسیاست. عدس ایران در کنار تأمین نیازهای داخلی به کشورهای دیگر، خصوصاً کانادا، نیز صادر می‌شود.
عدس در قاره‌ی آفریقا
نخستین شواهد کشت عدس در قاره‌ی آفریقا در مناطق شرقی و شمالی این قاره ـ کشورهای اتیوپی و سودان ـ به دست آمده است. سودان اولین کشور آفریقایی است که عدس در آن کاشته شد؛ اگرچه این کشور بیشتر به کشت گندم و جو مشهور بوده، کشت عدس در آن در دهه‌های اخیر رشد کرده است. عدس به‌جز سودان و اتیوپی در دیگر کشورهای آفریقایی نیز به‌صورت محدودتر کاشته می‌شود.
عدس به‌خصوص در مناطقی از این قاره که ناامنی غذایی و کمبود منابع پروتئینی مواجه هستند، نقش مهمی در تغذیه‌ی مردم دارد. این گیاه به دلیل ارزش غذایی بالا، قیمت مقرون‌به‌صرفه و سازگاری با شرایط اقلیمی سخت، از منابع اصلی تغذیه در قاره‌ی آفریقا محسوب می‌شود. هزینه‌ی بالای خرید گوشت در آفریقا سبب می‌شود که مردم از عدس به‌عنوان منبع پروتئین استفاده کنند. این گیاه در خاک‌های فقیر آفریقا و مناطق کم‌آب قابل‌کشت است و در سودان، اتیوپی، کنیا و تانزانیا رشد خوبی دارد.
این بنشن در تهیه‌ی خوراک سنتی «مِسیر وات» که نوعی خوراک تند عدس است، استفاده می‌شود. در سودان و مصر از عدس برای پختن سوپ‌های سنتی مانند «شوربه‌العدس» استفاده می‌کنند و در برخی کشورهای غربی آفریقا به همراه برنج و سبزیجات در غذاهای محلی استفاده می‌شود. به‌طور کلی این گیاه می‌تواند به کاهش فقر و بهبود امنیت غذایی مردم قاره‌ی آفریقا کمک کند.
عدس در قاره‌ی اروپا
کشت عدس در اروپا به دوران باستان بازمی‌گردد. این گیاه از خاورمیانه و آسیای غربی به اروپا وارد شده و در دوران نوسنگی از نخستین گیاهان کاشته شده در اروپاست. شواهد باستان‌شاسی نشان می‌دهد که این گیاه در مناطقی مانند یونان و روم باستان به‌عنوان یک منبع پروتئینی مهم در رژیم غذایی مردم نقش داشته است. در روم باستان عدس در سوپ‌ها و خوراک‌ها استفاده می‌شد و دلیل ارزان بودن در میان مردم محبوب بود.
در قرون وسطی کشت عدس همچنان در اروپا ادامه داشت و بیشتر در فرانسه، ایتالیا و اسپانیا کاشته می‌شد. در دوران معاصر کشت آن در این کشورها و برخی کشورهای دیگر اروپایی ادامه یافت. امروزه عدس بیشتر در فرانسه، ایتالیا و اسپانیا کشت می‌شود و از آن در آشپزی استفاده می‌شود.
عدس در قاره‌ی آمریکا
کشت عدس در قاره‌ی آمریکا نسبتاً جدیدتر از سایر نقاط جهان است، اما در دهه‌های اخیر رشد زیادی داشته است. کانادا از بزرگترین تولیدکنندگان و صادرکنندگاه عدس جهان است. کشت این گیاه از دهه‌های 1970 و 1980 در این کشور آغاز شده و با رشد تقاضا برای محصولات گیاهی، در رژیم‌های گیاه‌خواری مورد توجه قرار گرفت. ایالت‌های ساسکاچوان و آلبرتا بزرگترین تولیدکنندگان عدس در این کشور هستند.
در ایا‌لات متحده نیز عدس به‌ویژه در ایالت‌های مونتانا، داکوتای شمالی و واشینگتن انجام می‌شود. در آمریکای جنوبی کشورهای پرو و آرژانتین بیشترین میزان عدس را تولید می‌کنند.
تقاضای بالا برای محصولات گیاه‌خواری در قاره‌ی آمریکا، سبب رشد بازار عدس شده است. شرایط اقلیمی مناطق خشک و نیمه‌خشک آمریکای شمالی و جنوبی نیز شرایط مناسبی برای رشد این گیاه ایجاد کرده است.
عدس در اقیانوسیه
کشت عدس در استرالیا از دهه‌ی 1990 آغاز شده است. مناطق خشک و نیمه‌خشک مانند ایالت‌های جنوبی استرالیا و نیو ساوت ولز شرایط مناسبی برای کشت عدس دارند. کشت این گیاه در نیوزیلند در مقایسه با استرالیا محدودتر است، اما در سال‌های اخیر در برخی مناطق این کشور رایج شده است.
شرایط آب‌وهوایی مناسب کشت عدس در این قاره، افزایش تقاضا برای محصولات غذایی گیاهی و توسعه‌ی کشاورزی پایدار سبب شده است که کشت عدس در این قاره اهمیت ویژه‌ای پیدا کند.
