تاریخچه‌ی کشت زیتون؛ میوه‌ای با کاربرد تغذیه‌ای، فرهنگی، اقتصادی و آیینی
پایگاه خبری DA1news: زیتون یکی از قدیمی‌ترین محصولات کشاورزی بشر است که از دیرباز نقش مهمی در تغذیه، فرهنگ و اقتصاد داشته است. اولین شواهد کشت زیتون در جهان حدود 6 تا 8 هزار سال پیش در مناطق مدیترانه‌ی شرقی و خاورمیانه، شام (لبنان، سوریه، فلسطین ) برمی‌گردد. نخستین شواهد باستان‌شناسی کشت زیتون در منطقه‌ی خاورمیانه و در محوطه‌های باستانی کشورهای سوریه و ترکیه‌ی امروزی به دست آمده است. این گیاه در مصر باستان یک گیاه زینتی و اقتصادی بود و در مراسم مذهبی و صنعت مومیایی به کار می‌رفت. امپراتوری‌های یونان و روم باستان نیز نقش زیادی در گسترش کشت زیتون در منطقه‌ی مدیترانه داشتند و کشت این کیاه در این دو امپراتوری به 5 قرن پیش از میلاد برمی‌گردد. شواهد کشت زیتون در ایران باستان نیز نشان می‌دهد که این گیاه در ایران و مناطق مجاور آن به‌عنوان یک گیاه اقتصادی پرورش می‌یافته است.
در انجیل، تورات و قرآن کریم به زیتون و روغن آن اشاره شده است و این گیاه در یونان و روم نماد صلح و برکت بوده است. در این نوشته به تاریخچه‌ی کشت زیتون در ایران و جهان می‌پردازیم.
به گزارش اخبار روزانه‌ی کشاورزی، زیتون یکی از قدیمی‌ترین درختان کشت‌شده در آسیاست و کهن‌ترین شواهد کشت آن به حدود 6 تا 8 هزار سال پیش در آسیای غربی بازمی‌گردد. این گیاه بومی منطقه‌ی شام باستان و بین‌النهرین (عراق امروزی) بوده است. در این مناطق مردم از میوه‌ی زیتون و روغن آن برای غذا، روشنایی، پزشکی و مصارف آیینی استفاده می‌کردند.
زیتون از شام به ایران باستان و سپس به مصر، شبه‌جزیره‌ی عربستان و آسیای مرکزی رفت.
در دوران باستان جاده‌ی ابریشم نقش مهمی در انتقال محصولات کشاورزی داشت و زیتون نیز ازطریق همین جاده به مناطق شرقی آسیا برده شد.
امروزه ترکیه، ایران، سوریه، فلسطین، لبنان و اردن تولیدکنندگان اصلی زیتون در قاره‌ی آسیا هستند. در ترکیه زیتون به‌ویژه در مناطق نزدیک به دریای اژه و دریای مدیترانه کشت می‌شود و این کشور بزرگترین تولیدکننده‌ی زیتون در جهان است.
تاریخچه‌ی زیتون در ایران
قدیمی‌ترین شواهد کشت زیتون در ایران، به دوره‌ی هخامنشی باز می‌گردد و کشت این گیاه به‌ویژه در شمال و غرب این امپراتوری رواج داشته است. برخی محققان معتقدند که زیتون ازطریق مسیرهای بازرگانی بین ایران و بین‌النهرین و همچنین ازطریق دریای خزر به ایران راه یافته است.
پس از گسترش اسلام در ایران، کشت زیتون نیز رونق بیشتری گرفت. در این دوره پرورش زیتون بیشتر در شمال ایران رایج بود که آب‌وهوا و خاک مناسبی برای کشت آن داشت. در منابع اسلامی مانند آثار ابن‌سینا و رازی به خواص دارویی زیتون اشاره شده است.
در دوره‌ی صفوی باغ‌های زیتون در مناطقی از گیلان و قزوین توسعه یافت. در دوره‌ی قاجار نیز زیتون از محصولات مهم شهرهای شمالی ایران بود و زیتونکاری در فارس و کرمانشاه نیز رونق پیدا کرد. در قرن بیستم و به‌خصوص پس از اصلاحات ارضی در دهه‌ی 1340، کشت زیتون در ایران گسترش بیشتری یافت. امروزه منطقه‌ی رودبار گیلان مهم‌ترین مرکز تولید زیتون ایران است و در دهه‌های اخیر استان‌های زنجان، قزوین، فارس، کرمانشاه، ایلام و کهگیلویه و بویراحمد نیز به مناطق اصلی تولید زیتون در ایران تبدیل شده‌اند.
ایران یکی از مناطق اصلی تولید زیتون در خاورمیانه است و این میوه برای تولید روغن زیتون و تهیه‌ی زیتون کنسروی استفاده می‌شود.
در سال 1403 بیش از 150 هزار تن میوه‌ی زیتون در ایران تولید شده است که منجر به تولید 11 هزار تن روغن زیتون شده است.
زیتون در قاره‌ی اروپا
زیتون در عصر باستان از منطقه‌ی مدیترانه‌ی شرقی (بین‌النهرین، مصر و فینقیقه) به اروپای امروزی منتقل شد. یونانیان باستان ازطریق ارتباط با تمدن‌های خاورمیانه و مصر کشت زیتون را در جزایر یونان و سرزمین‌های اصلی این کشور گسترش دادند. طبق اسناد باستانی اولین درختان زیتون حدود 3 هزار تا 3500 سال پیش در یونان کاشته شد. یونانیان درخت زیتون را مقدس می‌دانستند و آن را به الهه‌ی آتنا نسبت می‌دادند. در المپیا، به برندگان بازی‌های المپیک تاجی از برگ زیتون اهدا می‌شد.
رومیان باستان نیز کشت زیتون را در سراسر امپراتوری خود گسترش دادند و زیتون را به مناطقی مانند اسپانیا، جنوب فرانسه، پرتغال و بریتانیای امروزی معرفی کردند. پس از سقوط این امپراتوری در ابتدا کشت زیتون کاهش، اما در اسپانیا، ایتالیا و یونان همچنان ادامه یافت. در دروه‌ی رنسانس تولید زیتون در کشورهای مدیترانه‌ای گسترش بیشتری یافت و صادرات آن به سایر مناطق اروپا نیز رونق بیشتری پیدا کرد.
در قرن‌های 18 و 19 میلادی زیتون از اروپا به آمریکای جنوبی، استرالیا و آفریقا برده شد. امروزه اسپانیا، ایتالیا و یونان بزرگترین تولیدکنندگان زیتون جهان هستند و بیش از 70 درصد زیتون جهان در قاره‌ی اروپا تولید می‌شود.
زیتون در قاره‌ی آمریکا
ورود زیتون به قاره‌ی امریکا به قرن 16 و 17میلادی بازمی‌گردد که اسپانیایی‌ها درختان زیتون را به مکزیک و پرو وارد کردند. در قرن هجدهم کشت زیتون در مستعمرات اسپانیا (آرژانتین، شیلی و پرو) رونق یافت.
در قرن هجدهم مبلغان مذهبی اسپانیایی زیتون را در کالیفرنیا پرورش دادند و امروزه ایالت کالیفرنیا بزرگترین تولیدکننده‌ی زیتون در قاره‌ی آمریکاست. آرژانتین، شیلی و پرو پس از ایالات متحده تولیدکنندگان بزرگ زیتون در قاره‌ی آمریکا هستند.
کشت زیتون در قاره‌ی آفریقا
زیتون برای اولین بار در مصر باستان (حدود 2 تا 3 هزار سال پیش) کشت شد. مصریان از زیتون برای غذا، تولید روغن و مصارف دارویی و مذهبی استفاده می‌کردند. این گیاه سپس ازطریق مهاجران فینیقی و یونانی به شمال آفریقا، به‌ویژه تونس، لیبی، مراکش و الجزایر، منتقل شد.
امپراتوری روم در قرن 2 و 3 میلادی بخش‌هایی از شمال آفریقا را تصرف کرد و در این کشورها باغ‌های زیتون گسترش یافت تا روغن زیتون موردنیاز امپراتوری روم را تولید کنند.
پس از فتح شمال آفریقا توسط اعراب مسلمان (قرن 7 و8 میلادی) زیتونکاری در این منطقه گسترش یافت و در دوران استعمار اروپایی، فرانسوی‌ها و ایتالیایی‌ها مزارع زیتون را در آفریقا گسترش دادند.
امروزه شمال آفریقا از مراکز مهم تولید زیتون در جهان است و مصر، تونس، الجزایر و لیبی تولیدکنندگان عمده‌ی این میوه در قاره‌ی آفریقا هستند. تونس و مراکش از بزرگترین صادرکنندگان روغن زیتون جهان هستند.
تاریخچه‌ی زیتون در اقیانوسیه
زیتون در قرن نوزدهم توسط مهاجران ایتالیایی، یونانی و اسپانیایی به استرالیا برده شد و اولین باغ‌های زیتون در شمال استرالیا و تاسمانی ایجاد شدند. کشت زیتون در اواخر قرن نوزدهم و اوائل قرن بیستم در ویکتوریا، استرالیای جنوبی و استرالیای غربی گسترش یافت.
در دوران معاصر در دهه‌های 1990 و 2000 تولید زیتون در اقیانوسیه افزایش قابل‌توجهی یافت، زیرا استرالیا و نیوزیلند از فناوری‌های مدرن کشاورزی برای بهبود کیفیت روغن زیتون استفاده کردند. امروزه کشورهای استرالیا و نیوزیلند بیشتر بر کیفیت بالا و صادرات روغن زیتون پریمیوم تمرکز دارند.
