از آبخوانداری تا پارک‌های آبخیز؛ دستاوردها و تنگناهای عملیات
پایگاه خبری داوان نیوز: بحران کم‌آبی به چالش اصلی قرن ۲۱ تبدیل شده است. بر اساس گزارش ۱۲۰۰ کارشناس برجسته از ۸۰ کشور جهان، آبخیزداری به عنوان یکی از راهکارهای اساسی مقابله با خشکسالی و کم‌آبی معرفی شده است .
ناظم رامتین/ خبرنگار داوان نیوز: مطالعات جهانی نشان می‌دهد کشورهایی مانند هند و پاکستان که با کمبود منابع آب مواجهند، بیش از دیگران نیازمند اجرای پروژه‌های آبخیزداری هستند. در ایران نیز این راهبرد با توجه به شرایط اقلیمی و چالش‌های فزاینده آبی، به اولویتی ملی تبدیل شده است. دستاوردهای حوزه آبخیزداری در ایران نشان می‌دهد این راهبرد نه تنها توجیه اقتصادی و اجتماعی دارد، بلکه می‌تواند به الگویی جهانی در مقابله با خشکسالی تبدیل شود. در همین راستا گزارش پیش رو نگاهی خواهد داشت به موضوعاتی چون؛ آبخیزداری در ایران: از پژوهش تا اجرا، چالش‌ها و دستاوردهای یک راهبرد کلیدی . …
۱. عملکرد عملیات آبخیزداری در ایران: داده‌ها و ارزیابی‌ها
الف) اثربخشی اقتصادی و اجتماعی
مطالعه جامع در حوزه آبخیز چنداب استان تهران نشان می‌دهد پروژه‌هایی مانند پخش سیلاب، سدهای زیرزمینی و سامانه‌های آبگیر باران دستاوردهای قابل توجهی داشته‌اند:
– نسبت فایده به هزینه ۱٫۸۵ واحد و شاخص کارایی اقتصادی ۰٫۸۵ واحد
– بهبود ۲۰ درصدی پوشش گیاهی و کاهش خسارت‌های سیلابی
– توسعه زراعت و دامداری و افزایش درآمد روستاییان
کشاورزان این منطقه از اجرای پروژه‌ها رضایت کامل دارند و گزارش‌ها حاکی از تاثیر مستقیم این طرح‌ها بر معیشت ۸۵ درصد جوامع محلی است .
ب) سرمایه‌گذاری‌های کلان
در سال جاری، ۵٫۵ هزار میلیارد تومان برای اجرای طرح‌های آبخیزداری در سراسر کشور اختصاص یافته است:
– ۱٫۵ هزار میلیارد تومان از محل تملک دارایی‌ها
– ۴ هزار میلیارد تومان از محل اعتبارات محرومیت‌زدایی
حسن وحید، معاون آبخیزداری سازمان منابع طبیعی، تاکید می‌کند: در برنامه هفتم توسعه، دو شاخص کلیدی کاهش ۲۰ درصدی فرسایش خاک و افزایش ۲۰ درصدی ضریب حفاظت از منابع طبیعی را دنبال می‌کنیم.
۲. دیدگاه‌های کارشناسی و مسئولان
الف) ضرورت مدیریت جامع حوزه‌های آبخیز
حمید نوری، مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان منابع طبیعی، از اجرای برنامه نوین «مدیریت جامع حوزه آبخیز» خبر داده است: در این برنامه، ظرفیت‌ها و نیازهای جوامع محلی به طور جدی بررسی می‌شود تا نقش آن‌ها در اجرای طرح‌های حفاظتی ارتقا یابد.
ب) چالش‌های قانونی و اجرایی
معاون آبخیزداری سازمان جنگل‌ها، با اشاره به لزوم تقویت چارچوب‌های قانونی هشدار می‌دهد: وجود دام مازاد در مراتع یکی از عوامل اصلی تخریب حوزه‌های آبخیز است. برای حل این مشکل باید شغل‌های جایگزین ایجاد و سیستم بیمه‌ای برای مرتعداران طراحی شود.
وی همچنین به توسعه بی‌رویه معادن اشاره کرده و تاکید می‌کند: معدن‌داران باید همزمان با بهره‌برداری، طرح‌های اصلاحی و احیا را با هزینه خود اجرا کنند.
۳. نوآوری‌ها و فناوری‌های بومی
الف) آبخوانداری: فناوری ایرانی
ایران مبدع فناوری آبخوانداری یا پخش سیلاب است که مورد توجه جهانی قرار گرفته است. این روش با مهار باران و سیلاب، موجب احیای منابع آب زیرزمینی و کاهش خسارت‌های سیل می‌شود .
ب) الگوهای بین‌المللی
تحقیقات دانشمندان آمریکایی در رودخانه کنتیکات نشان داده است سرمایه‌گذاری در آبخیزداری می‌تواند:
– خطرات سیلاب را تا ۳۰ درصد کاهش دهد
– زیست‌بوم‌های آبی را احیا کند
– به حفاظت از گونه‌های گیاهی و جانوری کمک نماید
کتی کندی، کارشناس محیط زیست آمریکایی، تاکید می‌کند: احداث سدهای کوچک به جای سدهای بزرگ، نقش کلیدی در کنترل سیلاب‌ها و تامین پایدار آب دارد.
۴. چالش‌های کلیدی و راهکارهای پیشنهادی
الف) چالش‌های ساختاری
– موازی‌کاری نهادی: وجود شوراهای موازی مانند شورای عالی آبخیزداری، محیط زیست و عشایر
– تخریب عرصه‌های طبیعی توسط پروژه‌های عمرانی غیراصولی
– فقدان مشارکت پایدار مردمی در برخی پروژه‌ها
ب) راهکارهای راهبردی
کارشناسان پیشنهاد می‌دهند که یکپارچه‌سازی شوراها در قالب یک نهاد فرابخشی می‌تواند کارایی دولت را افزایش دهد.
همچنین پژوهش‌ها نشان می‌دهد اجرای پروژه‌ها در محدوده اراضی بهره‌برداران و واگذاری نگهداری به مردم محلی با سازوکار مشخص، مشارکت حداکثری را به دنبال دارد .
۵. افق‌های آینده: از پژوهش تا عمل
الف) برنامه‌های توسعه‌ای
– اجرای طرح مدیریت جامع حوزه آبخیز در سراسر کشور
– توسعه پارک‌های آبخیز با استفاده از سازه‌های آبخیزداری به عنوان المان‌های گردشگری
– تلفیق معیارهای سلامت اکوسیستم در ارزیابی پروژه‌ها
ب) توصیه‌های سیاستی
– تصویب قانون آبخیزداری و آبخوانداری در مجلس شورای اسلامی
– تخصیص حداقل ۳ درصد بودجه بخش آب به پروژه‌های آبخیزداری
– ایجاد صندوق ملی احیای منابع طبیعی با مشارکت بخش خصوصی
آبخیزداری؛ پل ارتباطی علم و عمل
سخنان مسئولان و داده‌های پژوهشی تاکید می‌کنند موفقیت پایدار در گرو مشارکت جوامع محلی، هماهنگی فرابخشی و پشتوانه‌های قانونی است. با اختصاص ۵٫۵ هزار میلیارد تومان در سال جاری، ایران گام بلندی در مسیر تحقق اهداف برنامه هفتم توسعه برداشته است، اما تداوم این روند نیازمند عزمی ملی و نگاهی علمی است.
منابع گزارش:
۱. پژوهش حوزه چنداب تهران (اثربخشی اقتصادی-اجتماعی)
۲. گزارش‌های خبرگزاری تسنیم (اعتبارات و برنامه‌ها)
۳. اظهارات مسئولان سازمان منابع طبیعی
۴. مطالعات بین‌المللی (رودخانه کنتیکات)
۵. مستندات فنی آبخوانداری و قوانین مرتبط
