آفات بومی؛ تهدید منطقه‌ای و استراتژی‌های کنترل
پایگاه خبری DA1news: ایران با موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد و تنوع اقلیمی گسترده، زیستگاه انواع آفات گیاهی است که هر یک با شرایط خاص آب و هوایی مناطق مختلف سازگار شده‌اند. این تنوع اقلیمی، از سواحل مرطوب دریای خزر تا مناطق خشک مرکزی و کوهستان‌های سرد، نقش تعیین‌کننده‌ای در توزیع و شیوع آفات ایفا می‌کند.
به گزارش اخبار روزانه کشاورزی، تنوع اقلیمی ایران نه تنها بر پراکنش آفات گیاهی تأثیر مستقیم دارد، بلکه راهکارهای مدیریتی را نیز متنوع می‌سازد. همکاری بین مراکز تحقیقاتی (مانند مؤسسه تحقیقات گیاهپزشکی) و کشاورزان برای تطبیق روش‌های کنترل با شرایط آب و هوایی هر منطقه، کلید کاهش خسارات است.به عنوان مثال، در مناطق مرطوب شمال، تمرکز بر کنترل رطوبت گلخانه‌ها و در مناطق خشک جنوب، استفاده از ارقام مقاوم به خشکی ضروری است. این رویکردِ مبتنی بر اقلیم، پایداری کشاورزی و حفظ محیط‌زیست را تضمین می‌کند.
در این گزارش ، ارتباط بین شرایط آب و هوایی استان‌ها و آفات بومی آنها و همچنین آفات گیاهی بومی استان‌ها را بررسی کرده و راهکارهای مدیریتی مبتنی بر اقلیم ارائه می‌شود.
تقسیم‌بندی اقلیمی ایران و ارتباط آن با آفات
ایران بر اساس معیارهای دما، رطوبت و ارتفاع به چهار منطقه اقلیمی اصلی تقسیم می‌شود:
۱. اقلیم معتدل و مرطوب (سواحل دریای خزر)
۲. اقلیم سرد (کوهستان‌های غربی و مرکزی)
۳. اقلیم گرم و خشک (فلات مرکزی)
۴. اقلیم گرم و مرطوب (سواحل جنوبی).
هر یک از این مناطق، میزبان آفات خاصی هستند که با ویژگی‌های اقلیمی آن منطقه هماهنگ شده‌اند.
۱. اقلیم معتدل و مرطوب: مگس سفید گلخانه و بیماری‌های قارچی
مناطق شمالی ایران مانند گیلان و مازندران با رطوبت بالا (حدود ۷۰-۸۰٪) و دمای متوسط ۲۵-۳۰°C در تابستان، محیط ایده‌آلی برای آفاتی مانند مگس سفید گلخانه (_Trialeurodes vaporariorum_) و شیوع بیماری‌های قارچی ناشی از رطوبت هستند. این آفات به محصولاتی مانند خیار و گوجه‌فرنگی حمله کرده و با ترشح عسلک، زمینه رشد قارچ‌های دوده‌ای را فراهم می‌کنند.
– عامل تشدیدکننده: افزایش رطوبت ناشی از بارش‌های فصلی و کشت متراکم گلخانه‌ای.
– راهکار: استفاده از تهویه مناسب در گلخانه‌ها و کنترل بیولوژیک با زنبورهای پارازیتوئید.
۲. اقلیم سرد: آفات مقاوم به سرما و چرخه زندگی طولانی
استان‌های غربی و مرکزی مانند آذربایجان غربی و چهارمحال و بختیاری با زمستان‌های سرد (دمای زیر -۳°C) و تابستان‌های معتدل، میزبان آفاتی مانند سوسک چوب‌خوار بلوط و شته‌های زمستان‌گذران هستند. این آفات با کاهش متابولیسم در فصل سرما، چرخه زندگی طولانی‌تری دارند.
– مثال: در استان البرز، سوسک سرشاخه‌خوار به جنگل‌های ارس و بلوط آسیب می‌زند که با خشکسالی اخیر تشدید شده است.
– راهکار: پایش زمستانه درختان و استفاده از آفت‌کش‌های گیاهی با پایه روغن‌های طبیعی.
۳. اقلیم گرم و خشک: طغیان آفات مکنده و انتقال ویروس
مناطق مرکزی و جنوبی مانند اصفهان، کرمان و خوزستان با دمای تابستانی ۴۰-۵۰°C و رطوبت کم، شاهد شیوع آفاتی مانند بال سفید پنبه (_Bemisia tabaci_) و پسیل پسته هستند. این آفات با مکیدن شیره گیاهی و انتقال ویروس‌هایی مانند برگ‌پیچیدگی گوجه‌فرنگی، تا ۲۵٪ کاهش محصول را موجب می‌شوند.
– عامل تشدیدکننده: خشکسالی و استرس آبی گیاهان که مقاومت آنها را کاهش می‌دهد.
– راهکار: کشت ارقام مقاوم به خشکی و استفاده از آفت‌کش‌های گیاهی مانند پیرتروم استخراجشده از گل داودی.
۴. اقلیم گرم و مرطوب: آفات سریع‌التکثیر و مقاوم به سموم
سواحل جنوبی ایران مانند بوشهر و هرمزگان با رطوبت بالا (حدود ۷۰٪) و دمای ۳۵-۴۰°C، محیط مناسبی برای آفاتی مانند کرم غوزه پنبه و شپشک‌های نخل است. این آفات به دلیل تکثیر سریع و مقاومت به سموم شیمیایی، کنترل آنها دشوار است.
– مثال: در استان سیستان و بلوچستان، ملخ‌های بومی مانند ملخ شکم بادمجانی به دلیل خشکسالی و کاهش پوشش گیاهی طغیان می‌کنند.
– راهکار: اجرای سیستم‌های هشدار سریع با فناوری اینترنت اشیاء (IoT) برای رصد جمعیت آفات.
عوامل اقلیمی تشدیدکننده آفات
– خشکسالی: کاهش رطوبت خاک و افزایش دمای هوا، جمعیت آفات مکنده را افزایش می‌دهد.
– تغییر الگوی بارش: بارش‌های نامنظم باعث گسترش بیماری‌های قارچی در مناطق مرطوب می‌شود.
– گرمایش جهانی: افزایش دما چرخه زندگی آفات را تسریع کرده و دامنه پراکنش آنها را گسترش می‌دهد.
راهکارهای مدیریت تلفیقی مبتنی بر اقلیم
۱. استفاده از داده‌های اقلیمی: پیش‌بینی طغیان آفات با تحلیل داده‌های دما و رطوبت.
۲. توسعه آفت‌کش‌های گیاهی: مانند ترکیبات مبتنی بر سیر و نیم (_Azadirachta indica_) که با شرایط اقلیمی مناطق خشک سازگارند.
۳. تناوب زراعی: کشت گیاهان متفاوت در مناطق گرم و خشک برای شکستن چرخه زندگی آفات.
۴. حفاظت از دشمنان طبیعی: مانند بالتوری سبز در باغات پسته کرمان برای کنترل پسیل.
آفات گیاهی به تفکیک استان‌ها
۱. استان البرز: شناسایی ۹ آفت جدید
پایش مراتع و اراضی ملی البرز منجر به شناسایی ۹ آفت گیاهی شده است که پیش از این تنها ۲-۳ مورد گزارش می‌شد. این آفات شامل:
– ملخ زبرا (با قابلیت آسیب به پوشش گیاهی مراتع)
– موریانه (مخرب سازه‌های چوبی و ریشه گیاهان)
– سوسک سرشاخه‌خوار و چوب‌خوار (تهدیدی برای جنگل‌های بلوط و ارس)
– خرگوش اروپایی (عامل تخریب گیاهان خودرو)
– دارواش (گیاه انگلی که از میزبان تغذیه می‌کند).
این آفات در صورت عدم کنترل می‌توانند به اپیدمی تبدیل شوند و بر اکوسیستم منطقه تأثیر منفی بگذارند.
۲. استان‌های جنوبی و مرکزی: طغیان بال سفید پنبه
آفت بال سفید پنبه (با نام علمی _Bemisia tabaci_) به عنوان یکی از مخرب‌ترین آفات جالیزی در استان‌هایی مانند خوزستان، بوشهر، فارس، کرمان و اصفهان شیوع دارد. این حشره با مکیدن شیره گیاهی و انتقال ویروس‌هایی مانند ویروس برگ‌پیچیدگی گوجه‌فرنگی، تا ۲۵٪ کاهش محصول را موجب می‌شود. بیش از ۵۰۰ گیاه میزبان از جمله خیار، گوجه‌فرنگی و پنبه هدف این آفت قرار می‌گیرند.
۳. استان‌های پسته‌خیز: پسیل پسته
پسیل پسته (_Agonoscena pistaciae_) مهم‌ترین آفت باغات پسته در استان‌های کرمان، یزد، سمنان و خراسان است. این آفت با تغذیه از شیره برگ‌ها، باعث زردی و ریزش برگ‌ها و کاهش کمیت و کیفیت پسته می‌شود. خوشبختانه نخستین آفت‌کش گیاهی بومی ایران با پایه گیاهان بومی برای کنترل این آفت ثبت شده که جایگزین سموم شیمیایی پرخطر می‌شود.
۴. مناطق شمالی: مگس سفید گلخانه
در استان‌های گیلان و مازندران، مگس سفید گلخانه (_Trialeurodes vaporariorum_) به محصولاتی مانند خیار، گوجه‌فرنگی و گیاهان زینتی حمله می‌کند. این آفت با ترشح عسلک، زمینه را برای رشد قارچ‌های دوده‌ای فراهم می‌کند و به‌ویژه در گلخانه‌ها خسارت‌زا است.
۵. استان سیستان و بلوچستان: ملخ‌های بومی
گونه‌های بومی ملخ مانند ملخ شکم بادمجانی در مناطق خشک این استان به محصولات زراعی و مراتع حمله می‌کنند. خشکسالی اخیر به افزایش جمعیت این آفت دامن زده است.
عوامل تشدیدکننده آفات گیاهی
– خشکسالی: کاهش رطوبت خاک و استرس گیاهی، مقاومت گیاهان را در برابر آفات کاهش می‌دهد. به عنوان مثال، خشکسالی در استان‌های جنوبی باعث طغیان بال سفید پنبه شده است.
– تغییر الگوی کشت: کشت متراکم و تک‌محصولی زمینه را برای شیوع آفات فراهم می‌کند.
– کمبود روش‌های کنترل بیولوژیک: وابستگی به سموم شیمیایی موجب مقاومت آفات و آلودگی محیط‌زیست می‌شود.
راهکارهای مدیریت تلفیقی آفات
۱. کنترل بیولوژیک:
– استفاده از زنبورهای پارازیتوئید برای مبارزه با آفات مکنده مانند شته‌ها.
– رهاسازی بالتوری سبز در باغات پسته برای کاهش جمعیت پسیل.
۲. آفت‌کش‌های گیاهی:
– توسعه آفت‌کش‌های مبتنی بر گیاهان بومی مانند ترکیبات پیرتروم (استخراج شده از گل داودی) که در استان البرز آزمایش شده است.
۳. پایش مستمر:
– اجرای سیستم‌های هشدار سریع با استفاده از فناوری‌های نوین مانند اینترنت اشیاء برای رصد آفات در باغات سیب.
۴. اصلاح روش‌های کشت:
– تناوب زراعی و کشت ارقام مقاوم به آفات در مناطق بحرانی مانند خوزستان.
به گزارش اخبار روزانه کشاورزی، شناسایی آفات بومی هر استان و تطبیق راهکارهای کنترل با شرایط اقلیمی، کلید کاهش خسارات است. توسعه آفت‌کش‌های گیاهی و روش‌های بیولوژیک نه تنها سلامت محیط‌زیست را حفظ می‌کند، بلکه به افزایش کیفیت محصولات صادراتی نیز کمک می‌نماید. همکاری بین نهادهای تحقیقاتی مانند مؤسسه تحقیقات گیاهپزشکی و کشاورزان برای دستیابی به کشاورزی پایدار ضروری است.
